Ijtimoiy tarmoqlar bugungi kunda jamiyat hayotining ajralmas bir qismiga aylandi. Inson kundalik rejalarini avval oyna oldida, keyin qo‘lidagi smartfon oldida belgilaydi. Ma’naviy hayot esa ana shu tezlikda sinovga tushyapti. Bu muhim jarayonni tushunish uchun masalaga hissiyotsiz, xolis va faktlarga tayanilgan yondashuv talab qilinadi.
Inson ruhi mustaqil fikrsiz yashay olmaydi. Lekin ijtimoiy tarmoqlar inson fikrini o‘z holiga qo‘ymaydi. Kontent oqimi tezlashgan sari ongdagi suhbatlar qisqaradi. Psixologiyada bu holat “diqqat intoksikatsiyasi” deb ataladi. Bir necha sekundlik videolar o‘rganish va idrok qilish qobiliyatini pasaytiradi. Jamiyatda kuzatilayotgan chala tushunib bahs qilish, mavzuni to‘liq o‘qimasdan fikr bildirish holatlari shuning klinik ko‘rinishi. Pew Research markazi axborot iste’moli bo‘yicha 2024 yildagi tadqiqotida foydalanuvchilarning 60 foizi mavzuni to‘liq o‘qimasdan munosabat bildirishini tan olgan.[1] Bu jarayon axborotning qadrini emas, sur’atini muhim qilayotganini ko‘rsatadi.
Axborot oqimidan tashqari, ijtimoiy tarmoq inson ehtiyojlarini ham qayta shakllantiradi. Layk va kuzatuvchilar ortishi ko‘pchilikda “raqamli obro‘” hissini hosil qiladi. Bu obro‘ real hayotdagi mehnat yoki fazilat bilan emas, algoritmlar bilan belgilanadi. Inson o‘zining ichki bahosini tashqi raqamlar bilan o‘lchashga o‘rganib qoladi. Psixologlar bunday holatni “qiymat markazining siljishi” deb ta’riflashadi. Ya’ni, inson o‘zini-o‘zi baholashni o‘zi emas, auditoriyaga topshirib qo‘yadi. Bu jarayon ayniqsa o‘smirlar uchun xavfli. UNESCOning 2023 yilgi hisobotida ijtimoiy tarmoqlardan uzoq vaqt foydalangan o‘smirlarda o‘zini past baholash va xavotir alomatlari keskin oshgani qayd etilgan.[2]
Ma’naviyatning yana bir sinov nuqtasi — soxta ideallar masalasi. Tarmoqlarda hayot chiroyli qo‘yilgan sahna. Sahnada esa ko‘pincha samimiyat emas, sahnalashtirish. Inson shu sahnaga qarab o‘zini solishtirganda, ruhiy bosim paydo bo‘ladi. “Men ham shunday bo‘lishim kerak”, “men nima uchun bunday yashamayapman” degan savollar ma’naviy barqarorlikni yemirib boradi. Real hayot bilan virtual xayol orasidagi masofa kengaygan sari odamning ruhiy zerikishi, hayotdan qoniqmasligi, o‘zini qadrlamaslik sindromi paydo bo‘ladi. Ilgari inson o‘zini oilasi, mahallasi, ish joyi bilan solishtirgan bo‘lsa, hozir butun dunyo bilan solishtiryapti — bu solishtirish har qanday ruhiyat uchun og‘ir yuk.
Shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlarning ijobiy ta’siri mavjud. Ma’naviy targ‘ibot, kitobxonlik, tarixiy merosni ommalashtirish, til madaniyatini mustahkamlash — bular tarmoqlar yordamida yangi kuch oldi. Ilgari cheklangan auditoriyaga yeta oladigan ma’rifiy fikrlar yendi sekund ichida millionlarga tarqalishi mumkin. Lekin ijobiy ta’sir faqat tartib, mas’uliyat va axborot madaniyati bilan birga yurganda samara beradi. Aks holda, ijtimoiy tarmoqlarning ta’siri gulzor emas, chala paykal bo‘lib qoladi.
Axborotni filtrlash madaniyati — hozirgi zamon ma’naviyatining asosiy komponentlaridan biri. Inson qanday ovqat iste’mol qilsa, uning jismi shunga aylanadi; qanday axborot iste’mol qilsa, ruhi shunga aylanadi. Shuning uchun dunyo ekspertlari “axborot gigienasi” tushunchasini faol qo‘llayapti. Bu yopiq gap emas — bu oddiy amal: tekshirilgan manbani tanlash, emotsiya bilan emas, fakt bilan qaror qilish, har qanday postga ishonishdan oldin manbasini ko‘rish. Reuters Institute 2024 yilgi hisobotida feyk ma’lumotlar tarmoqda real tezlikda tarqalishi, lekin to‘g‘ri ma’lumot ulardan sekinroq yurishi isbotlangan.[3] Demak, to‘g‘ri ma’lumotni topish insonning faol harakati bilan boshlanadi.
O‘zbekistonda ham ijtimoiy tarmoqlar ma’naviy muhitga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Jurnalistika va media sohasidagi tahlilchilar so‘nggi yillarda “kontent orqali tarbiya” jarayoni faollashganini ta’kidlayapti. Bu jarayon ikki qirrali. Bir tomondan, axloqiy targ‘ibot, ma’rifiy roliklar, kitobxonlik tashviqoti jadallashdi. Ikkinchi tomondan, tezlikka asoslangan, mazmunsiz, tafakkurni sustlashtiradigan materiallar ham ko‘paydi. Jamoat ongi bu ikki oqimning qaysi biri kuchli bo‘lishiga qarab shakllanadi. Shuning uchun milliy media madaniyatini tarbiyalash — jamiyatning umumiy ma’naviy barqarorligi bilan bog‘liq vazifa hisoblanadi.
Ijtimoiy tarmoqlardan uzoqlashishning o‘zi masala yechimi emas. Masala — foydalanishni idrok bilan boshqarishdadir. Inson axborot oqimiga qul bo‘lib qolmasligi kerak. Ma’naviy hayotni saqlab qolishning asosiy qoidasi — ichki sukunatni yo‘qotmaslik. Sukunat — fikrning tumani tarqaladigan makon. Tarmoqlar esa shu sukunatni buzishga urinadi. Shuning uchun ham inson vaqti-vaqti bilan tarmoqlardan uzilib, o‘z fikr dunyosiga cho‘mishi, tafakkuriga dam olish imkoniyati berishi kerak. Bu psixologik profilaktika, ma’naviy gigiena, ruhiy tartibning tabiiy shaklidir.
Ijtimoiy tarmoqlar taqdirimizni belgilab qo‘ymaydi. Tarmoqlar — faqat vosita, uning ustasi esa insonning o‘zi. Ma’naviy hayot o‘zgarmaydi, u faqat yangi sinovlarga duch keladi. Bu sinovlarni yengish uchun insonga bir narsa kerak — mustaqil fikr. Mustaqil fikr qayta tiklansa, ijtimoiy tarmoqlar xavf emas, imkoniyatga aylanadi.
Faxritdin Xaitovich Xudoynazarov – Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi ilmiy xodimi
[1] Pew Research Center. 2024. News Consumption and Social Media Habits.
[2] UNESCO. 2023. Youth and Digital Well-Being Report.
[3] Reuters Institute Digital News Report. 2024.
