Islom dini paydo bo‘lishining dastlabki kunlaridan boshlab ilm va ma’rifatga alohida e’tibor qaratgan. Bu dinning dastlabki oyatlari ilm olishga da’vat bilan boshlanganligi tasodifiy emas. Ilm – insonni jaholat zulmatidan chiqarib, hidoyat nuri sari yetaklovchi vosita hisoblanadi
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga nozil bo‘lgan birinchi oyatlar “Alaq” surasining dastlabki oyatlaridir: “Yaratgan Robbing nomi bilan o‘qi.U insonni alaqdan yaratdi.O‘qi! Va Robbing eng karamlidir!U qalam bilan ilm o‘rgatgandir.U insonga u bilmagan narsani o‘rgatdi”. (Alaq surasi, 1-5 oyatlar). Bu oyatlar islom risolatining boshlanishidayoq ilmga berilgan ahamiyatni namoyon etadi. “Iqro” (o‘qi) amri nafaqat o‘qish, balki o‘rganish, anglash va bilim orttirishni o‘z ichiga oladi.
Qur’oni Karimda Alloh taolo ilm egalari va johillarning martabasi o‘rtasidagi farqni ochiq bayon qiladi. Ilm egalari va johillar teng emasligi haqida: “Sen: “Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo‘larmidi?!” deb ayt”. (Zumar surasi, 9-oyat). Mazkur oyatda ilm egalari va johillar o‘rtasidagi farq ritorik savol orqali ta’kidlanadi. Javob aniq – ular hargiz teng emas. Ilmga ega bo‘lgan kishi hayotning ma’nosini anglaydi, Allohning oyatlarini tushunadi va to‘g‘ri yo‘ldan yuradi. Johil esa, qancha ibodat qilmasin, anglamasdan amal qilgan holda, ilm nuriga ega emas. Demak, ilm insonni Allohga yaqinlashtiruvchi vosita bo‘lib, u ham dunyo, ham oxirat saodatining kalitidir.
Qur’oni Karim ilm egalarining martabasini yanada ko‘tarib, ularning Alloh huzurida ega bo‘lgan o‘rnini ochib beradi. Mujodala surasida Alloh taolo marhamat qilib deydi: “Alloh sizlardan iymon keltirganlarni va ilmga berilganlarning darajalarini ko‘tarur”. (Mujodala surasi, 11-oyat). Oyatdan ilm egalarining Alloh huzurida yuqori martabaga ega ekanligi ta’kidlanadi. Iymon bilan birga ilm insonni ma’naviy jihatdan kamolga yetkazadi. Ilmsiz iymon ko‘r-ko‘rona ergashish bo‘lishi mumkin, iymonsiz ilm esa yo‘lni yo‘qotishga olib keladi.
Ilm orttirishga duo qilish esa mo‘minning doimiy vazifasi bo‘lishi lozim. Qur’oni Karimda Alloh taolo o‘z Payg‘ambariga shunday duo qilishni buyurgan: “Robbim, ilmimni ziyoda qilgin”, degin” (Toho surasi, 114-oyat). Bu oyat ilmning cheksizligini va doim orttirilishi zarurligini anglatadi. Alloh taolo o‘z Payg‘ambariga, ya’ni insoniyat orasida eng kamol topgan zotga ham ilm orttirishni so‘rab duo qilishni buyurganligi, ilmga bo‘lgan ehtiyojning cheksizligini ko‘rsatadi. Kishi umr bo‘yi yangi bilimlar orttirib borishga intilishi, uning ma’naviy barkamolligining belgisidir.
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam ko‘plab hadislarida ilm olishning ahamiyatini, uning farzligini va ilm egalarining yuksak martabasini bayon qilganlar. Quyida ilm izlash haqida kelgan asosiy hadislardan ba’zilarini keltiramiz: “Ilm izlash har bir musulmonga farzdir”.[1] Bu hadis ilm olishning barcha musulmonlar uchun farz ekanligini ochiq ko‘rsatadi.
Ilm izlashning farzligini bilganimizdan keyin, ilm talabgoriga beriladigan ulug‘ mukofot haqida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning bayonlariga murojaat qilamiz: Kim ilm izlash uchun yo‘lga chiqsa, Alloh unga jannat yo‘lini oson qilur”.[2]Bu hadisi sharif ilm izlashning ulug‘ savobini ko‘rsatadi. Ilm yo‘lida yuruvchi kishi jannat yo‘lida yuruvchi hisoblanadi va butun mavjudot uning haqqiga duo qiladi. Yana bir hadisi sharifda esa olimlarning yuksak martabasi quyidagicha bayon etilgan: “Albatta, olimlar payg‘ambarlarning vorislari bo‘lurlar. Payg‘ambarlar dinor va dirham (mol-mulk) qoldirmaydilar, balki ilm qoldirurlar. Kim uni olsa, katta nasibaga erishgan bo‘ladi”.[3] Shuningdek, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ilm izlashning doimiyligi haqida quyidagi nasihat qilganlar: “Beshikdan to lahdgacha ilm izlang”.[4]
Ilm odoblaridan eng muhimi yaxshi niyatdir. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bu haqda ogohlantirib shunday deganlar: “Kim Allohning roziligi uchun o‘rganish kerak bo‘lgan ilmni faqat dunyo manfaati uchun o‘rgansa, qiyomat kuni jannat hidini ham his qilmaydi”.[5]
Qur’oni Karim va sahih hadislar ilm olishning farzligini, ilm egalarining yuqori martabasini va ilmning inson hayotidagi ulug‘ ahamiyatini ochiq bayon qiladi. Ilm – nafaqat oxirat saodati, balki dunyo obodligining ham kalitidir.
Faxritdin Xaitovich – Xudoynazarov Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi Ilmiy tadqiqot bo‘limi xodimi
[1] Сунани Ибн Можа: Китоб ал-Муқаддима, китоб 1, ҳадис 224.Баъзи олимлар бу ҳадиснинг санадини заиф деб баҳоласа-да, имом Суютий ва бошқа олимлар уни “саҳиҳ ли ғайрихи” (кўплаб шоҳид ҳадислари бор) деб баҳолаганлар.
[2] Саҳиҳ Муслим: Китоб аз-Зикр вад-Дуъо ват-Тавба вал-Истиғфор, ҳадис 2699,Сунани Абу Довуд: Китоб ал-Илм, ҳадис 3641, Жомеъ ат-Тирмизий: Китоб ал-Илм, ҳадис 2646.
[3] Сунани Абу Довуд: Китоб ал-Илм, ҳадис 3641,Жомеъ ат-Тирмизий: Китоб ал-Илм, ҳадис 2682,Сунани Ибн Можа: Китоб ал-Муқаддима, ҳадис 223, Мусанад Аҳмад: 5/196
[4] Ушбу ҳадис машҳур бўлса-да, унинг санади заифдир. Аммо маъноси саҳиҳ ҳадислар билан тасдиқланган. Имом ас-Саховий “ал-Мақосид ал-Ҳасана”да (719-ҳадис) ушбу ҳадисни заиф деб баҳолаган.
[5] Сунани Абу Довуд: Китоб ал-Илм, ҳадис 3664, Муснад Аҳмад: 2/338.
