Annotatsiya. Ushbu maqolada globalizatsiya jarayonining o‘zbek tili taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta’siri tahlil qilinadi. Raqamli davrda tilning rivojlanishi, xalqaro maydondagi nufuzi va kommunikativ salohiyati ilmiy asosda ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, o‘zbek tilining global muhitga integratsiyalashuvi natijasida paydo bo‘lgan imkoniyatlar va muammolar yoritilib, istiqboldagi rivojlanish yo‘nalishlari haqida takliflar bildiriladi. Maqola global til siyosati, raqamli madaniyat va til o‘qitish metodikasi bilan bog‘liq muammolarni ham tahlil qiladi.
Kalit so‘zlar: o‘zbek tili, globalizatsiya, til siyosati, raqamli madaniyat, madaniy integratsiya, ona tili, til madaniyati.
Kirish. XXI asr insoniyat tarixida axborot, texnologiya va kommunikatsiya inqilobi davri sifatida namoyon bo‘ldi. Bu jarayon – globalizatsiya – nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va til jihatidan ham butun dunyoni o‘zaro bog‘lab qo‘ydi. Globalizatsiya sharoitida milliy tillarning o‘zligini saqlash, ularni zamon talablari darajasida rivojlantirish dolzarb masalaga aylandi. O‘zbek tili ham ana shunday jarayonning faol ishtirokchisidir.
Globalizatsiya jarayoni insoniyat tarixida eng muhim bosqichlardan biridir. U iqtisodiyotdan tortib madaniyat, ta’lim va til siyosatigacha bo‘lgan barcha sohalarni qamrab olmoqda. Har bir xalqning milliy o‘zligi, madaniy qadriyati va dunyoqarashi, avvalo, uning tilida aks etadi. Shu bois, globalizatsiya tillar raqobati, madaniyatlar o‘zaro ta’siri va o‘zlikni saqlab qolish masalalarini yanada dolzarb qilib qo‘ydi. O‘zbek tili bu jarayonda faol ishtirokchi bo‘lib, u mustaqillikdan so‘ng davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. 1989-yilda “Davlat tili haqida”gi Qonunning qabul qilinishi, 1995-yildan boshlab lotin yozuviga o‘tish jarayonining boshlanishi, so‘nggi yillarda esa raqamli muhitda o‘zbek tilining paydo bo‘lishi – bularning barchasi tilni zamonaviy global kontekstda rivojlantirishga qaratilgan sa’y-harakatlardir.
Bugungi kunda o‘zbek tili xalqaro axborot makoniga kirib bormoqda. Internet tarmog‘ida o‘zbek tilidagi veb-saytlar, yangilik portallari, bloglar, elektron kutubxonalar soni ortmoqda. Biroq, bu jarayon sifat jihatidan ham mukammal bo‘lishi zarur. Shunchaki tilning mavjudligi emas, balki uning raqamli samaradorligi, ilmiy ifoda imkoniyatlari va xalqaro tan olinishi muhim omildir. Shu nuqtai nazardan, o‘zbek tili raqamli madaniyatning faol ishtirokchisiga aylanish yo‘lida.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi o‘zbek tiliga ilgari bo‘lmagan imkoniyatlarni yaratmoqda. Masalan, Google Translate, Yandex Translate, ChatGPT, Microsoft Copilot kabi tizimlarda o‘zbek tili mavjud bo‘lishi – uning xalqaro miqyosda tan olinayotganidan dalolat beradi. Bu, o‘z navbatida, o‘zbek tilida kontent ishlab chiqaruvchi mutaxassislar uchun ham yangi imkoniyatlar ochadi.
Shuningdek, sun’iy intellekt tizimlarida o‘zbek tili korpuslarini shakllantirish – kelajakda ovozli yordamchilar, avtomatik tarjima, matnni tahlil qilish kabi sohalarda milliy tilning pozitsiyasini kuchaytiradi.
So‘nggi yillarda o‘zbek adabiyoti asarlari (masalan, Abdulla Qodiriy, Tog‘ay Murod, Hamid Ismoilov asarlari) ingliz, turk, rus, fransuz va boshqa tillarga tarjima qilinmoqda. Bu – o‘zbek tilining xalqaro madaniy maydondagi mavqeini mustahkamlovchi muhim jarayondir.
Bundan tashqari, o‘zbek tili xorijiy mamlakatlarda (Turkiya, Koreya, Rossiya, Vengriya, AQSh va boshqalar) ta’lim dasturlariga kiritilmoqda. Bu esa o‘zbek tilining global kommunikatsiya tizimida o‘z o‘rnini topishiga xizmat qiladi.
Bugungi kunda xalqaro universitetlar, qo‘shma ta’lim dasturlari va onlayn platformalar orqali o‘zbek tili o‘rganilmoqda. Bu hol tilning ilmiy-tadqiqot darajasida o‘rganilishini ham kuchaytirmoqda. Masalan, “O‘zbek tili va adabiyoti” fanining xorijiy nashrlarda paydo bo‘lishi, filologiya yo‘nalishida o‘zbek tili bo‘yicha dissertatsiyalar himoya qilinayotgani – tilning global ilmiy muhitga kirib borayotganidan dalolatdir.
Ijtimoiy tarmoqlar, bloglar, reklama va ommaviy madaniyatda begona so‘zlarning ko‘plab qo‘llanishi o‘zbek tilining tabiiy tuzilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. “Code-switching” va “code-mixing” (tilni aralashtirib ishlatish) hodisalari ayniqsa yoshlar nutqida keng tarqalgan. Bu esa o‘zbek tilining tozaligi va madaniyatiga xavf tug‘diradi.
Internetda o‘zbek tilida mavjud ilmiy, texnik, tibbiyot, huquq va ijtimoiy fanlarga oid materiallar hali ham kam. Natijada, yoshlar va mutaxassislar xorijiy tildagi manbalarga tayanishga majbur bo‘lmoqda. Bu hol o‘zbek tilining ilmiy ifoda imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Ona tili ta’limida zamonaviy metodikalar, masalan, kommunikativ va CLIL (Content and Language Integrated Learning) yondashuvlarining yetarli qo‘llanilmayotgani, o‘quv adabiyotlarining bir xilligi ham muammolardan biridir. Shu bois, tilni o‘rgatish jarayonida kreativ, texnologik va interaktiv metodlarni keng joriy etish zarur.
Raqamli o‘zbek tili ekotizimini yaratish – o‘zbek tilida sun’iy intellekt, avtomatik tarjima, ovozli xizmatlar, til korpuslari va axborot bazalarini kengaytirish. Til siyosatini xalqaro standartlarga moslashtirish – yagona imlo, terminologiya va orfografiya me’yorlarini to‘liq joriy etish.
Til diplomatiyasi va madaniy eksport – xorijda o‘zbek tili markazlari tashkil etish, o‘zbek tilida nashr etilgan filmlar, kitoblar va san’at asarlarini targ‘ib qilish.
Ta’limni modernizatsiya qilish – ona tili fanini zamonaviy pedagogika va texnologiyalar asosida o‘qitish, o‘quv dasturlarini xalqaro talablarga moslashtirish.
Globalizatsiya – bu faqat iqtisodiy yoki siyosiy hodisa emas, balki madaniy-tilshunoslik jarayonidir. Har bir xalqning tilini asrab-avaylashi, uni zamon talablari asosida rivojlantira olishi – o‘sha xalqning global jarayondagi mavqeini belgilab beradi. O‘zbek tili bugun global maydonga chiqish arafasida turibdi. U o‘z tarixiy ildizlari, boy leksik manbalari va ifoda imkoniyatlari bilan jahon tillari orasida munosib o‘rin egallash salohiyatiga ega. Ammo bu salohiyatni ro‘yobga chiqarish uchun raqamli sohada faoliyatni kuchaytirish, ilmiy-texnik terminologiyani boyitish, ona tili ta’limini modernizatsiya qilish zarur.
Globalizatsiya o‘zbek tili uchun ikki tomonlama jarayondir: bir tomondan, u tilning jahon maydoniga chiqishini ta’minlaydi; ikkinchi tomondan esa, tilning milliy ruhini saqlab qolish vazifasini yuklaydi. Shu bois, o‘zbek tili siyosati faqat himoya va saqlash emas, balki rivojlantirish, yangilash va global miqyosda targ‘ib etishga yo‘naltirilishi lozim.
Kelajakda o‘zbek tili ilm-fan, texnologiya, madaniyat va diplomatiya tili sifatida jahon hamjamiyatida o‘z ovoziga ega bo‘lishi uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Eng muhimi – bu jarayonda har bir fuqaroning ona tiliga bo‘lgan mehr-muhabbati va mas’uliyati hal qiluvchi o‘rinni egallaydi.
Anvar Jurayev – Imom Termiziy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi Xalqaro aloqalar va ziyorat turizmini rivojlantirish bo’limi boshlig’i
