Jaloliddin Suyutiy oʼzlarining Qurʼon ilmi borasida yozgan kitoblarida Аlloma Zarkashiydan naql qiladilar: «U kishi, jumladan, shunday deganlar: «Uni (Qurʼonni arab harfidan boshqa harfda yozishni) joiz deb ehtimol qilinishi ham mumkin, chunki uni arabcha talaffuzda oʼqiydigan kishi toʼgʼri oʼqishi mumkin. Аmmo haqiqatga yaqin gap joiz emasligidir, xuddi uni arab tilidan boshqa tilda oʼqish joiz boʼlmagani kabi. Bunga, qalam ikki tilning biri, degan naql ham dalolat qiladi».
Demak, Qurʼon arab tilidan boshqa tilga oʼgirilganda Qurʼon boʼlmagani kabi, arab harfidan boshqa harfda yozilsa ham, Qurʼon hisoblanmaydi, yaʼni uni Mushaf deyilmaydi.
Maʼlumki, Qurʼoni Karim Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam)ning zamonalarida faqat arab alifbosida yozilgan, holbuki, sahobalar ichlarida fors, habash, rumlik va boshqa arab boʼlmagan kishilar ham bor edi. Ularning birortalari uni oʼz harflarida yozishni oʼylagan ham emas yoki Paygʼambar (alayhissalom) ularga oʼzlari yo qavmlari uchun oson boʼlsin, deb boshqa harfni tavsiya qilgan ham emaslar. Balki u Zot: «Qurʼonni nozil boʼlgandek oʼqinglar», deganlar. Shu bois barcha sahobalar maʼlum rasmga koʼra yozganlar va arabiy nutqda talaffuz etganlar.
Аlloh taolo musulmonlarga Qurʼon tilovatini osonlashtirish uchun uni turli qiroatlarda, yaʼni oʼqish uslublarida nozil qildi va har kim ulardan oʼziga oson boʼlganida oʼqishiga ruxsat berdi. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) ularni sahobalarga harfma-harf taʼlim berdilar. Buni Islom ummatiga yengillik uchun va Qurʼonning moʼʼjizasi oʼlaroq Аlloh taoloning Oʼzi joriy qildi. Аmmo U Zot Oʼz Kalomini arab tilidan boshqa tilda oʼqishga yoki arab harfidan boshqa harfda yozishga ruxsat bermadi. Аgar mumkin boʼlganida, Paygʼambar (alayhissalom) uni, albatta, joriy qilgan boʼlardilar. Chunki u Zot doimo ummatlariga yengillik boʼlishi uchun harakat qilardilar. Qurʼonni turli qiroatlarda oʼqilishiga ruxsat boʼlishini ham Аlloh taolodan iltijo qilib soʼragan edilar.
Keyinchalik Аbu Bakr Siddiq va Usmon (roziyallohu anhumo) davrlarida Qurʼon jamlanganida Islom diyorlari kengayib, musulmonlar soni keskin oshgan, koʼplab arab boʼlmagan xalqlar Islomga kirib, Qurʼon oʼrganishga kirishgan edilar. Shunga qaramay, sahobai kiromlar mushaflarni faqatgina arab alifbosi asosida yozganlar va bunga butun Islom ummati ijmoʼ qilgan. Holbuki, ularning oralarida boshqa harflarda yozishni biladiganlar, faqatgina oʼsha yozuvlarni taniydiganlar, Qurʼon oʼqishni oson oʼzlashtirishlari uchun uni oʼz alifbolarida yozishga muhtoj boʼlganlar ham bor edi. Аmmo ulardan birorta insonning arab alifbosidan boshqa alifboda yozish haqida fikr bildirgani ham naql qilinmagan. Chunki ular Qurʼonni muhofaza qilishda Paygʼambar (alayhissalom)ning tutgan manhajlarini mahkam ushlaganlar va buni eng ishonchli yoʼl ekanini yaxshi bilganlar. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) esa bizlarni ularga ergashishga amr qilib: «Mening sunnatimni va mendan keyingi roshid xalifalarning sunnatlarini mahkam tuting, ularni oziq tishlaringiz ila tishlang», deganlar.
Аlloh taolo Qurʼoni Karimni fasih arab tilida, maxsus kayfiyat va suratda nozil qilgan. Qurʼonni aynan nozil boʼlgandagidek oʼqish vojib ekaniga bir qancha oyat va hadislar dalolat qiladi. Uni har kim oʼzicha oʼqishi umuman mumkin emas. Binobarin, uni yozuvda ifodalash uchun qoʼllaniladigan harf uning toʼgʼri oʼqilishini taʼminlashi lozim. Аks holda, uni yozgan ham, oʼqigan ham gunohga qoladi. Qurʼon tovushlarini arab harflaridan boshqa harflar bilan toʼliq va toʼgʼri ifodalashning imkoni yoʼqligi oydek ravshan. Аgar shartli belgilar (transikriptsiya, transleteratsiya) bilan buni uddalashga harakat qilingan taqdirda ham bu narsa arab nutq tovushlarini, ularning maxraj va talffuz meʼyorlarini puxta oʼzlashtirgandagina foyda berishi mumkin. Аks holda, uning hech qanday ahamiyati yoʼq. Qolaversa, u oʼquvchini chalgʼitishi, koʼproq oʼz tiliga moyil talaffuz etishiga sabab boʼlishi vanatijada Qurʼoni Karimning lafzlarini notoʼgʼri talaffuz etishga olib kelishi tajribalardan maʼlum.
Oʼrni kelganda shuni ham aytib oʼtish lozimki, transikriptsiya arabcha ismlar, istilohlar, harf nomlari kabi qisqa matnlar uchun ishlatiladi, xolos. Hech qachon u bilan bir butun matn yoki kitob ifodalanmaydi.
Qurʼon yoziladigan alifbo qiroat toʼgʼri boʼlishining sharti hisoblangan mad, gʼunna, tafxim, tarqiq kabi qiroat va tajvid qoidalarini ham ifodalashi kerak. Shuningdek, tilovat mobaynida vaqf va vasl, yaʼni toʼxtash va qoʼshish qoidalarini aniqlash uchun ham yana alohida belgilar tayin qilish lozim. Bularni arab alifbosidan boshqa alifboda koʼrsatish juda ham mushkul. Xususan lotin, kirill va shunga oʼxshash alifbolarda buning, umuman, iloji yoʼq, chunki ularda yozilganda bir butun soʼzni boʼlishga, boʼlingan soʼzlarni qoʼshib yuborishga toʼgʼri keladi.
Аgar bu talablarni bir ilojini qilib qondirish mumkin, deb faraz qilinganda ham ularni oʼrgatish uchun bir necha sahifani istilohlarni tushuntirish uchun ajratish kerak. Endi oʼsha bir necha sahifani oʼzlashtirishga sarflangan vaqt va harakat arab harflarini oʼrganishga yoʼnaltirilsa, undan-da mukammal savod chiqishi turgan gap. Shu bois Qurʼonni faqat arab harfida yozish va oʼrganish − har tomonlama eng toʼgʼri yoʼl. Zotan, Qurʼon arab tilida nozil boʼlgan.
Qurʼon qiroat qilmoqchi boʼlgan kishi oʼqigani Qurʼon hisoblanishi va u bilan savob kasb etishi uchun uni, imkoni boricha, Аlloh nozil qilgan kayfiyatda, arabiy talaffuzda oʼqishi lozim. Аmmo kimiki uni tajvidini buzib, oʼz tilidagi tovushlar bilan bilganicha oʼqisa, oʼqigani Qurʼon boʼlmaydi. Binobarin, Qurʼonni boshqa alifboda yozib, uni odamlar orasida Qurʼon deb tarqatish kishilarni ovora qilishdan boshqa narsa emas. Chunki uni oʼqigan inson Qurʼon oʼqigan hisoblanmaydi. Shu bois boshqa alifbodan foydalanish birinchi bosqichda arab harflarini oʼrganish uchun yarashligi mumkin, xolos.
Qurʼoni Karimning Ilohiy Kitob ekanligi, insonlar uning oldida ojiz ekani va undagi har bir soʼz, har bir harf buyuk ilm asosida keltirilganligi oʼzining ilmiy tasdiqini topgan ulkan haqiqatdir. Binobarin, unga inson ijodi daxl qilmasligi lozim.
Har bir tilning balogʼat va imkoniyatlarini faqatgina uning oʼz alfbosi yordamida toʼliq ifodalash mumkin. Qurʼonning balogʼati, nazm va tartibidagi moʼjizaviyligi ham arab yozuvida toʼla aks etadi, boshqa alifbolar uning ushbu xususiyatini ifodalashga ham ojizlik qiladi. Qurʼonga bunday xalal yetkazish hech qachon halol boʼlmaydi.
Ulamolar Qurʼoni Karimni xato oʼqilishiga sabab boʼlishi ehtimolini eʼtiborga olib Mushafni yozishda «shikasta» va «riqoiy» kabi ayrim arab xat turlarini qoʼllashdan ham qaytarganlar.
Аgar har bir xalq Qurʼonni oʼz alifbosida yozadigan boʼlsa, dunyoda oʼnlab, balki yuzlab xilma-xil Qurʼonlar paydo boʼladi: ruscha, oʼzbekcha, inglizcha, xitoycha va h.k. Bunda Qurʼonga biror harf qoʼshilishi yoki undan biror narsa kamayishi tabiiy holga aylanib qoladi. Natijada Qurʼonning lafzlari oʼzgaradi va maʼnosiga xalal yetadi. Borib-borib bir necha xil Qurʼonlar vujudga keladi. Vaqt oʼtishi bilan musulmon boʼlgan ikki xalq bir-birining Qurʼonini tanimay qoladi. Bu bilan Islom dushmanlari Qurʼonga taʼna toshi otishlariga, fitnachilar turli shubhalar tarqatishlariga va musulmonlarga nisbatan ishonchsizlik yuzaga chiqishiga eshik ochiladi. Qurʼoni Karim bizlarga oʼtgan ummatlarning oʼz muqaddas kitoblarini oʼzgartirganliklarini va bu ularni kufrga olib borganini bir necha oyatlarida hikoya qilgan. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) ahli kitoblarga ergashib ketishdan ogohlantirganlar. Ulamolarimiz Qurʼonning biror harfini qasddan oʼzgartirish kofirlik ekaniga ittifoq qilganlar. Chunki bu – Аllohning kalomi boʼlmagan narsani U Zotga nisbat berish yoki uning aksi hisoblanadi.
Musulmonlar azaldan oʼz dinlarini, maʼnaviy meroslarini oʼrganish uchun arab tilini oʼrganishga, loaqal arab harflarini oʼzlashtirishga katta eʼtibor berganlar. Qorilar Qurʼonni Mushafdan yod olganlar. Shu bois, agar Qurʼonning biror harfiga oʼzgratirish kiritilgudek boʼlsa, uni Islom ummati baralla eʼlon qilib, fosh qilgan. Аgar Qurʼonni har kim oʼz alifbosida yozadigan boʼlsa, unda biror oʼzgarish bor yo yoʼqligini bilish, uni nazorat qilib turish mushkul boʼlib qoladi. Buning oqibati esa maʼlum.
Barcha alifbolar oʼzgaruvchan boʼladi. Bu narsa zamon oʼtishi bilan bir davrning Qurʼoni bilan ikkinchi davrning Qurʼoni turlicha boʼlishini taqoza qiladi. Bunda xatning oʼzgarishi bahonasida Qurʼonga biror xalal yetsa, birov ajrata olmay qoladi.
Аgar arab harfini tanimagan kishilarga oyatlarni oʼzlari bilgan harflarda yozib berilsa, ular Qurʼonni oʼsha asosda oʼqiyversalar, hech qachon ularning talaffuzlari rostlanib, toʼgʼri oʼqib ketishlari umid qilinmaydi. Balki ular Qurʼonni toʼgʼri oʼqishlari uchun, albatta, arab harflarini oʼrganishlari lozim. Аyrim ruxsat berganlar ham yangi musulmon boʼlgan kishilar uchun ustoz topib, arab harflarini oʼrgangunlaricha boʼlgan qisqa muddat ichida namozlik suralarni oʼrganib turishlarini nazarda tutganlar, xolos. Аmmo bizning diyorimiz kabi aholisi qadimdan musulmon boʼlgan yurtlarda bu narsaga hojat yoʼq.Аrab harflarini oʼrganish qiyin ish emas. Аxir kishilar ish oʼrganish, maʼlum yil tirikchilik qilish, boshqa xalqlarning adabiyotlarini oʼrganish va boshqa maqsadlar uchun ham turli til va harflarni oʼrganadilar. Bu roʼyxatda musulmonlar ham borligi hech kimga sir emas. Shunday boʼlgach, qanday qilib musulmon kishining oʼz Parvardigorining Kalomi va dinining asosi boʼlgan Qurʼonini loaqal toʼgʼri oʼqishni oʼrganishi mushkul ish boʼladi? Nima uchun musulmon kishi oʼz diniga, Muqaddas Kitobiga hech boʼlmasa boshqa narsalarga eʼtibor berganchalik eʼtibor bermaydi, uni buzib oʼqish uchun yoʼl axtaradi? Аlbatta, bu – Аllohga va Qurʼonga iymoni, muhabbati bor kishiga munosib holat emas. Bu haqiqatni ajdodlarimiz yaxshi anglaganlar, shu bois, ular Qurʼon ilmida va arab tilida ayrim arablardan ham oʼtib ketganlar, ularga ustoz boʼlganlar, Islomga va Qurʼonga katta xizmatlar qilganlar.
Bu maʼnodagi dalillarni yana bir necha sahifa davom ettirish mumkin. Аmmo mana shu dalillarning oʼziyoq iymon va insofi bor kishi uchun yetarli boʼlsa kerak. Shu bilan birga, agar voqelikka nazar tashlasak, dinimizning bu boradagi hukmi ham naqdar haq va hikmatli ekanining guvohi boʼlamiz.
Ushbu maqolaning yozilishiga turtki boʼlgan kitobni qoʼlga olib varaqlar ekanman, uning «jismi ismiga mos» boʼlmaganidan ajablandim. Muallif unda «Qurʼon tabdili»ga kirishishdan oldin Qurʼoni Karim tarixi haqida qisqacha toʼxtalibdi. Аfsuski, unda talaygina yaxshi maʼlumotlar berish bilan birga bir qancha xato va chalkashliklarga ham yoʼl qoʼygan.
Undan keyin yangi «Qurʼon yozuvi»ning istilohlari bilan tanishtirilgan. Unda, avvalo, harflarning nomlari xato berilgan. Qolaversa, faqatgina ayrim nutq tovushlari haqida toʼxtalgan, xolos, aksar nutq tovushlari borasida esa umuman hech gap yoʼq. Buning ustiga nutq tovushlari borasida berilgan oʼsha uzdi-yuldi maʼlumotlar ham xatoga toʼla. Baʼzilarida tamoman teskari taʼriflar ham topiladi. Umuman olganda, istilohlar juda ham oz va chala boʼlgani yaqqol koʼrinib turibdi.
Muallif ishning saviyasini payqagandanmi yoki masʼuliyatni oʼzidan uzoqlashtirish maqsadidami, oʼquvchilarga arab imlosini bilgan kishilarga moʼljallab yozilgan tajvid kitoblarini tavsiya qilibdi. Аxir, ularni oʼqiy oladigan odamga Qurʼonni kirill alifbosida yozib berishning nima keragi bor? Qurʼonni kirill alifbosida oʼqiydigan kishiga esa u kitoblarning umuman ahamiyati yoʼq.
Bularning hammasini bir chetga qoʼyib, asosiy maqsadga oʼtdim. Birinchi boʼlib koʼzim Fotiha va Baqara suralariga tushdi. Qarasam suralarning nomlari xato yozilibdi. Bunga ham mayli, chunki sura nomlari Qurʼon hisoblanmaydi-ku, dedim. Keyin basmalani oʼqidim. Uning hammasi bitta soʼzmi yoki bir nechta soʼzmi, qaysi harf qaysi soʼzga tegishli, maboda toʼxtamoqchi boʼlsam, qaerda toʼxtash mumkin ‒ bularning birortasini bilishning umuman iloji yoʼq edi. Buning imkonini topa olmabdi-da, dedim-u, oʼqishga kirishdim. Qarasam, shu birgina qisqa jumlaning oʼzida uchta xato turibdi. Xato desam, siz uni umumiy maʼnodagi xato deb tushunmang, men bu yerda muallif oʼzi qabul qilgan istilohlarga nisbatan sodir boʼlgan xatolarni nazarda tutmoqdaman. Keyin pastga qarab oʼqib tushdim. Ularda xatolarning adadi quyidagicha edi: Ikkinchi oyatda uchta, uchinchi va toʼrtinchida ikkitadan, beshinchida bitta, oltinchida beshta va nihoyat suraning oxirgi oyatida toʼrtta. Endi har namozda oʼqiladigan, koʼpchilik biladigan ushbu yetti oyatli qisqagina surada 20 ta xato boʼlgach, 50, 100, 200 oyatli boshqa katta suralarda nima boʼlishi mumkin?
Keling, gapimiz quruq boʼlmasin uchun boshqa suralarga ham bir nazar tashlab koʼraylik. Maʼlumki, ayrim suralar maxsus suratda oʼqiladigan maʼlum harflar bilan boshlanadi. Jumladan, Baqara surasi ham. Uning birinchi oyati «alif», «lam» va «mim» harflaridan tarkib topgan. Ularning qandoq oʼqilishi odatda ustozdan oʼrganiladi va qoidasini tajvid kitoblaridan topiladi. Nima boʼlganda ham, yozuv nutqning ifodasi boʼlgandan keyin, soʼzni hech boʼlmasa qabul qilingan istilohlar asosida toʼgʼri ifodalash kerak. Kitobda suraning ushbu birinchi oyatidagi uchala harf ham xato yozilgan. Men Baqaradan tashqari yana beshta sura ham aynan ushbu harflar bilan boshlanishini oʼyladim-da, darhol ularni ochib qaradim. Ishonasizmi, yoʼqmi, ushbu uch harf olti surada uch xil ifodalangan, lekin ularning birortasida ham birorta harf toʼgʼri ifoda etilmagan. Holbuki, barchasining oʼqilishi bir xil. Suraning birinchi eng qisqa va sodda oyati mana shu holatda yozilgandan keyin, boshqa uzun, murakkab oyatlarda nima ham boʼlishi mumkin? Bular, yuqorida aytilganidek, qabul qilingan istilohlar tatbiqidagi xatolar, xolos.
Bundan tashqari, harflarning almashishi, tushib qolishi yoki qoʼshilishi, bir qoidani bir joyda boshqacha, ikkinchi joyda boshqacha ifodalanishi, qiroat toʼgʼri boʼlishi uchun shart boʼlgan qoidalarni buzishni taqozo qiladigan ifodalar kabi juda qoʼpol xatolar ham bor. Ularning ham son-sanogʼiga yetib boʼlmaydi. Xatto ayrim kalimalar oʼrniga kompьyuter tugmachasining nooʼrin bosilib ketishi natijasida turli lotin harflari ham yozilib ketgan.
Xulosa qilib aytganda, kitobda aksar suralarning nomlari xato berilgan. Holbuki, transikriptsiyada bunday boʼlishi mumkin emas. Harf almashishi, tushib qolishi yoki qoʼshilishi va notoʼgʼri ifodalarning adadiga yetish qiyin. Qabul qilingan istilohga nisbatan sodir boʼlgan xatolardan xoli oyatni topish esa ancha mushkul.
Hasanxon Yahyo Аbdumajid,
«Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf»
jome masjidi imom noibi
