IX–X асрлар ислом дунёсида илмий ва маданий ривожланишнинг энг юксак босқичларидан бири бўлиб, бу давр “Ислом Ренессанси” деб ҳам аталади. Бу жараён хусусан Мовароуннаҳр ва Хуросон ҳудудларида жадал кечган. Имом Абу Мансур ал-Мотуридий ана шу мураккаб, бироқ жуда бой илмий ва маданий муҳитда фаолият юритган. Унинг дунёқараши, илмий позитсияси ва таълимотлари айнан шу муҳит таъсирида шаклланган. Шу сабабли, Имом Мотуридийнинг илм соҳасидаги ютуқларини тушуниш учун у яшаган даврдаги умумий илм-фан ва маданият ривожи, турли фикр оқимлари, сиёсий-ижтимоий вазият ва академик муҳитни ўрганиш муҳим аҳамият касб этади.
Имом Мотуридий яшаган ҳудуд – Мовароуннаҳр ва Хуросон – ИХ–Х асрларда Самонийлар сулоласи ҳукмронлигида бўлган. Самонийлар ислом маданиятининг юксалишига катта ҳисса қўшган давлат сифатида танилган. Уларнинг марказий шаҳарлари – Бухоро, Самарқанд, Балх ва Насаф – фақат тижорат ва сиёсий марказлар эмас, балки илм-фан, маданият ва дин марказлари ҳам эди.
Самоний ҳукмдорлари уламоларни, табибларни, мутафаккир ва шоирларни ҳимоя қилиб, улар учун шароит яратганлар. Бухоро шаҳрида катта кутубхоналар ташкил этилди, уламолар ўртасида мунозаралар, илмий баҳслар уюштирилди.
Самарқанд ва Бухоро каби шаҳарлар Ислом оламидаги йирик илм марказларидан бирига айланган эди. Бу ерларда:
- Фиқҳ, хусусан ҳанафий мазҳаби устувор эди;
- Тафсир ва ҳадис илмлари кенг тарқалган;
- Калом, яъни исломий ақида ва мантиқий баҳслар билан шуғулланувчи илм ривожланган;
- Фалсафа, тиб, астрономия, математика ва мантиқ соҳаларида араб, форс, юнон ва ҳинд манбаларидан фойдаланиш йўлга қўйилган.
Имом Мотуридийнинг илмий фаолияти ана шу мукаммал ва жонли муҳитда кечган. У тафсир, фиқҳ ва калом соҳаларида билимларини чуқурлаштирган ҳолда, сунний ақидани ривожлантиришга ҳаракат қилди.
Имом Мотуридий яшаган даврда турли ақидавий оқимлар фаолият юритган:
- Муътазила – ақлни эътиқодда биринчи ўринга қўйган оқим;
- Жаҳмия, Қадария, Шиа ва бошқалар;
- Афлотун ва Арастунинг ғоялари орқали тарқалган фалсафий оқимлар.
Бу оқимлар ўртасидаги баҳслар кўпинча диний эътиқод ва ақлий асослар мавзусида кечарди. Ана шундай вазиятда сунний уламолардан талаб этилардики, улар диний таълимотларни ҳам ақлий, ҳам нақлий далиллар асосида изоҳлаб берсинлар. Мотуридий айнан шундай талабларга жавоб сифатида ўз таълимотини ишлаб чиққан.
IX–Х асрларда илм фақат нақлга таянмасдан, мантиқий фикрлаш, муқояса, таҳлил ва иш бўртмаслик тамойиллари асосида ривожланган. Бу методология калом, фиқҳ ва фалсафа соҳаларида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Мотуридий ҳам ўз асарларида далиллаш, инкор ва исбот усулларидан кенг фойдаланган. Бу унинг илмий муҳит талабларига мослигини кўрсатади.
Имом Мотуридий яшаган давр — илмий, диний ва маданий жиҳатдан жуда фаол ва серқирра бир муҳит эди. Мовароуннаҳрдаги Самонийлар давлати илм аҳли учун жуда қулай шарт-шароитлар яратган. Бу даврда Ислом дунёқарашининг кенг қамровлилиги, ақл ва нақл уйғунлигига асосланган муҳокамалар, фалсафа ва каломнинг ривожи, тил ва адабиётнинг гуллаб-яшнаши кузатилган. Имом Мотуридий ана шу муҳитнинг бир маҳсулотидир. Унинг таълимоти ва илмий мероси айнан шу интеллектуал муҳит таъсирида юзага келган ва бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.
АБДУВАХИДОВ АБДУЛЛАЗИЗ АБДУСАТТОР ЎҒЛИ
Имом Термизий Халқаро илмий тадқиқот маркази илмий ходими
