Ҳаким Термизий зиёратгоҳи
Ҳаким Термизий зиёратгоҳи (Х–ХИВ асрлар) Термиз туманида, Амударё бўйида жойлашган бўлиб, Сурхондарё тасаввуф мактабининг асосчиси Ҳаким Термизийнинг номи билан аталади. Х–ХИВ асрларга оид ушбу меъморий ёдгорлик Термиз туманида қурилган бўлиб, у ўз даврининг машҳур олими, табобат илмининг ривожига асос солган, кўплаб диний-фалсафий асарлар муаллифи, ИХ асрнинг буюк зоҳиди Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али ибн Ҳусайн Ҳаким Термизийнинг (869 йилда вафот этган) номи билан боғлиқдир. Ҳаким Термизий нафақат зоҳирий, балки ботиний илмларни ҳам чуқур билган олимлардан эди. У Термизда туғилиб ўсганлиги сабабли “Ҳаким”, “Донишманд Термиз ота”, “Термизий” каби номлар билан ҳам шуҳрат қозонган.
Унинг номи билан аталган ушбу зиёратгоҳ нафақат минтақада, балки бутун ислом оламида “Термиз ота” номи билан эъзозланади. Ривоятларга кўра, олимнинг ота-онаси ҳадис илмини яхши билган бўлиб, у дастлабки таълимни улардан олган. 25 ёшигача у Мовароуннаҳрнинг турли шаҳарларида илм олади, 27 ёшида эса ҳаж ибодатини адо этиш учун Макка сари йўлга чиқади. Йўл давомида ҳадис илми ривожланган Куфа, Бағдод ва Басра шаҳарларида бўлади, Балкҳлик сўфий бўлган Осим ал-Антакий ва Аҳмад ибн Ҳизруя асарларидан баҳраманд бўлади. Ҳаким Термизий уларнинг илмий ва адабий меросидан кучли таъсир олган. Абу Тураб ан-Наҳшабий (861 й. ваф.), Яҳё ибн Жамол ва Аҳмад ибн Ҳизруя (855 й. ваф.) каби кўплаб сўфийлар унга устозлик қилган.
Ҳаким Термизий тасаввуфий қарашлар шаклланаётган Макка, Мадина, Миср, Бағдод, Басра, Куфа, Яман, Ҳамадон, Нишопур каби ислом оламининг марказий шаҳарлари фаол интеллектуал ҳаётининг гувоҳи бўлган. У Дамашқ, Бағдод ва Мисрдаги сўфий олимлар билан мулоқот қилган, бу эса унинг илмий етуклигида муҳим рол ўйнаган. Бағдодда халифа Маъмун томонидан ташкил этилган “Байт ал-Ҳикма” илмий марказида фаолият юритган олимлар орасида ҳам машҳур бўлган. У “Кидват ул-авлиё” – яъни “Авлиёлар пешвоси” деб танилган.
Ҳаким Термизий мақбараси ИХ–ХВ асрларга оид диний-маъморий мажмуа бўлиб, унда масжид, мақбара, хонақоҳ ва сағана мавжуд. Тадқиқотлар натижасига кўра, мақбаранинг шимоли-ғарбий қисмида ИХ асрда айвонли масжид қурилган бўлиб, унинг деворлари силлиқланган пишиқ ғиштдан терилган, ғиштларда ёзувли нақшлар мавжуд. ХИИИ аср бошларида мажмуанинг ҳовлиси шаклланиб, бир гумбазли мақбара қад ростлаган. ХИВ аср охирида, ҳижрий 792 йилда (1389/1390) мақбаранинг шарқий томонида чиллахона қурилган. Мақбаранинг ўзи 5,10×4,70 метр бўлган бўлса, бутун мажмуанинг ҳажми 28×29 метрни ташкил этган. 1955–1957 йилларда Ҳаким Термизий мақбараси илмий ўрганилиб, ХИВ-ХВ асрлардаги кўриниши қайта тикланган. Шу боис, Термиз мақбараси ХИВ–ХВ асрлар тарихий ёдгорлиги сифатида баҳоланади.
Даҳма ёнида 4 метр узунлик, 2 метр баландлик ва 1 метр кенгликдаги кичик масжид ҳам мавжуд. Мақбара оқ мармар плиталар билан қайта тикланган бўлиб, кўплаб ёзувлар ва нақшлар билан безатилган. Унинг тор ён қисми турли ҳажмдаги ўймаланган равоқлар билан безатилган. Иншоот ёғоч устунлар, ўймакор эшиклар, шифтлар, миҳраб, масжид унсурлари ва ёғоч сағанадаги ёзувлардан таркиб топган. Унинг меъморий ёғоч безагида қайин, заранг, арча ва тол ёғочлари ишлатилган. Ҳаким Термизий мажмуасидаги ибодатхона айвонли масжидлар композитсиясидан ташкил топган бўлиб, айвон У-шаклида жойлашган. Х асрда масжид фақат айвондан иборат бўлган. Айвон ва гумбазли марказий мақбаранинг ҳовлиси масжид билан боғланган. Мақбара квадрат шаклдаги гумбазли равоқ билан ёпилган бўлиб, ички қисми очиқ равоқли томлар билан безатилган. ХИ аср охирида қорахоний ҳукмдори Абул Музаффар Аҳмад Тигатигин (1081-1095) буйруғига биноан даҳманинг ички қисми нафис ўймакор ғиштлар билан қопланган.
Мақбаранинг шимолий ён деворига кичик масжид туташтирилган бўлиб, унинг меъморий тузилиши Бухоро масжиди услубига ўхшайди. Унда учта гумбаз мавжуд, очиқ равоқли том эса ғиштли ҳовлига олиб чиқади. Ҳаким Термизий дафн этилган жой араблар босқинидан аввал марказий буддавий ибодатхоналардан бири бўлган ва ИХ асрда Термиз ибодатхонаси сифатида танилган. Кейинчалик бу икки олим мақбаралари атрофида катта қабристонлар вужудга келган. ХВИИ аср тарихчиси Маҳмуд ибн Вали ҳам ўз асарларида Ҳаким Термизий ва Абу Бакр Варроқнинг муқаддас мақбаралари Эски Термиз деворларига яқин, қалъанинг шимолий томонида жойлашганини қайд этган.
