Ислом дини пайдо бўлишининг дастлабки кунларидан бошлаб илм ва маърифатга алоҳида эътибор қаратган. Бу диннинг дастлабки оятлари илм олишга даъват билан бошланганлиги тасодифий эмас. Илм – инсонни жаҳолат зулматидан чиқариб, ҳидоят нури сари етакловчи восита ҳисобланади
Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил бўлган биринчи оятлар “Алақ” сурасининг дастлабки оятларидир: “Яратган Роббинг номи билан ўқи.У инсонни алақдан яратди.Ўқи! Ва Роббинг энг карамлидир!У қалам билан илм ўргатгандир.У инсонга у билмаган нарсани ўргатди”. (Алақ сураси, 1-5 оятлар). Бу оятлар ислом рисолатининг бошланишидаёқ илмга берилган аҳамиятни намоён этади. “Иқро” (ўқи) амри нафақат ўқиш, балки ўрганиш, англаш ва билим орттиришни ўз ичига олади.
Қуръони Каримда Аллоҳ таоло илм эгалари ва жоҳилларнинг мартабаси ўртасидаги фарқни очиқ баён қилади. Илм эгалари ва жоҳиллар тенг эмаслиги ҳақида: “Сен: “Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўлармиди?!” деб айт”. (Зумар сураси, 9-оят). Мазкур оятда илм эгалари ва жоҳиллар ўртасидаги фарқ риторик савол орқали таъкидланади. Жавоб аниқ – улар ҳаргиз тенг эмас. Илмга эга бўлган киши ҳаётнинг маъносини англайди, Аллоҳнинг оятларини тушунади ва тўғри йўлдан юради. Жоҳил эса, қанча ибодат қилмасин, англамасдан амал қилган ҳолда, илм нурига эга эмас. Демак, илм инсонни Аллоҳга яқинлаштирувчи восита бўлиб, у ҳам дунё, ҳам охират саодатининг калитидир.
Қуръони Карим илм эгаларининг мартабасини янада кўтариб, уларнинг Аллоҳ ҳузурида эга бўлган ўрнини очиб беради. Мужодала сурасида Аллоҳ таоло марҳамат қилиб дейди: “Аллоҳ сизлардан иймон келтирганларни ва илмга берилганларнинг даражаларини кўтарур”. (Мужодала сураси, 11-оят). Оятдан илм эгаларининг Аллоҳ ҳузурида юқори мартабага эга эканлиги таъкидланади. Иймон билан бирга илм инсонни маънавий жиҳатдан камолга етказади. Илмсиз иймон кўр-кўрона эргашиш бўлиши мумкин, иймонсиз илм эса йўлни йўқотишга олиб келади.
Илм орттиришга дуо қилиш эса мўминнинг доимий вазифаси бўлиши лозим. Қуръони Каримда Аллоҳ таоло ўз Пайғамбарига шундай дуо қилишни буюрган: “Роббим, илмимни зиёда қилгин”, дегин” (Тоҳо сураси, 114-оят). Бу оят илмнинг чексизлигини ва доим орттирилиши зарурлигини англатади. Аллоҳ таоло ўз Пайғамбарига, яъни инсоният орасида энг камол топган зотга ҳам илм орттиришни сўраб дуо қилишни буюрганлиги, илмга бўлган эҳтиёжнинг чексизлигини кўрсатади. Киши умр бўйи янги билимлар орттириб боришга интилиши, унинг маънавий баркамоллигининг белгисидир.
Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам кўплаб ҳадисларида илм олишнинг аҳамиятини, унинг фарзлигини ва илм эгаларининг юксак мартабасини баён қилганлар. Қуйида илм излаш ҳақида келган асосий ҳадислардан баъзиларини келтирамиз: “Илм излаш ҳар бир мусулмонга фарздир”.[1] Бу ҳадис илм олишнинг барча мусулмонлар учун фарз эканлигини очиқ кўрсатади.
Илм излашнинг фарзлигини билганимиздан кейин, илм талабгорига бериладиган улуғ мукофот ҳақида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баёнларига мурожаат қиламиз: Ким илм излаш учун йўлга чиқса, Аллоҳ унга жаннат йўлини осон қилур”.[2]Бу ҳадиси шариф илм излашнинг улуғ савобини кўрсатади. Илм йўлида юрувчи киши жаннат йўлида юрувчи ҳисобланади ва бутун мавжудот унинг ҳаққига дуо қилади. Яна бир ҳадиси шарифда эса олимларнинг юксак мартабаси қуйидагича баён этилган: “Албатта, олимлар пайғамбарларнинг ворислари бўлурлар. Пайғамбарлар динор ва дирҳам (мол-мулк) қолдирмайдилар, балки илм қолдирурлар. Ким уни олса, катта насибага эришган бўлади”.[3] Шунингдек, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам илм излашнинг доимийлиги ҳақида қуйидаги насиҳат қилганлар: “Бешикдан то лаҳдгача илм изланг”.[4]
Илм одобларидан энг муҳими яхши ниятдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ҳақда огоҳлантириб шундай деганлар: “Ким Аллоҳнинг розилиги учун ўрганиш керак бўлган илмни фақат дунё манфаати учун ўрганса, қиёмат куни жаннат ҳидини ҳам ҳис қилмайди”.[5]
Қуръони Карим ва саҳиҳ ҳадислар илм олишнинг фарзлигини, илм эгаларининг юқори мартабасини ва илмнинг инсон ҳаётидаги улуғ аҳамиятини очиқ баён қилади. Илм – нафақат охират саодати, балки дунё ободлигининг ҳам калитидир.
Фахритдин Хаитович Худойназаров
Имом Термизий халқаро
илмий-тадқиқот маркази
Илмий тадқиқот бўлими ходими
[1] Сунани Ибн Можа: Китоб ал-Муқаддима, китоб 1, ҳадис 224.Баъзи олимлар бу ҳадиснинг санадини заиф деб баҳоласа-да, имом Суютий ва бошқа олимлар уни “саҳиҳ ли ғайрихи” (кўплаб шоҳид ҳадислари бор) деб баҳолаганлар.
[2] Саҳиҳ Муслим: Китоб аз-Зикр вад-Дуъо ват-Тавба вал-Истиғфор, ҳадис 2699,Сунани Абу Довуд: Китоб ал-Илм, ҳадис 3641, Жомеъ ат-Тирмизий: Китоб ал-Илм, ҳадис 2646.
[3] Сунани Абу Довуд: Китоб ал-Илм, ҳадис 3641,Жомеъ ат-Тирмизий: Китоб ал-Илм, ҳадис 2682,Сунани Ибн Можа: Китоб ал-Муқаддима, ҳадис 223, Мусанад Аҳмад: 5/196
[4] Ушбу ҳадис машҳур бўлса-да, унинг санади заифдир. Аммо маъноси саҳиҳ ҳадислар билан тасдиқланган. Имом ас-Саховий “ал-Мақосид ал-Ҳасана”да (719-ҳадис) ушбу ҳадисни заиф деб баҳолаган.
[5] Сунани Абу Довуд: Китоб ал-Илм, ҳадис 3664, Муснад Аҳмад: 2/338.
